چه کسی است که با زرشک و طعم فوق‌العاده خوشمزهٔ آن و کاربرد آن آشنا نباشد. این روزها در هر خانه‌ای قطعاً زرشک وجود دارد و در غذاهای مختلف و حتی نوشیدنی‌ها نیز قابل‌استفاده می‌باشد. درخت زرشک دارای درختچه‌های بسیار مقاوم است که حتی در زمین‌های کم‌بهره که دارای آب شوری هستند، توانایی رشد دارد. در صورتی که توجه ویژه‌ای به آن کنید، هم باعث افزایش ظرفیت‌های تولیدات محصولات کشاورزی می‌شود و هم باعث حفاظت از خاکی که در منطقه وجود دارد. در مورد مصرف زرشک باید بدانید که به‌دلیل مزه ترشی که دارد، نمی‌تواند به‌صورت تازه‌خوری مصرف شود و بیشتر در تهیهٔ مربا، آب‌میوه‌ها، مارمالاد، سس، ژله و حتی نوشابه مورداستفاده قرار می‌گیرد. در این مقاله به بررسی کاشت و پرورش زرشک در ایران می پردازیم.
گیاه زرشک بومی کشور ایران است (جهت کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه می تواند مقاله کاربرد بخش های مختلف گیاه زرشک را مطالعه کنید) که نوع بی‌دانهٔ آن برای مناطق جنوبی خراسان همانند قائن و بیرجند شهرت بسیاری را ایجاد کرده است. البته اخیراً در استان کرمان نیز اقدام به تولید و کشت زرشک شده است. کشور ایران از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین تولیدکننده‌های زرشک در دنیا است که در این بین استان خراسان جنوبی با داشتن حدود ۹۷ درصد از اراضی کشت نهال زرشک تولید ۹۵ درصد زرشک دنیا را به خود اختصاص داده است. شهرستان قائن و زیرکوه مرکز اصلی تولید زرشک در ایران به حساب می‌آیند.
آیا با ساختار درخت یا درختچه زرشک آشنایی دارید؟ درختچه زرشک دارای خار است و ارتفاعی به حدود ۱ الی ۳ متر دارد؛ اما شاخه‌های آن به‌شدت شکننده هستند. ارتفاع برخی از درختچه‌های زرشک به حدود ۶ متر هم می‌رسد. نکتهٔ دیگر در مورد ساختار درختچه زرشک این است که گیاهی یک پایه‌ای است و گل‌های آن دوجنسی هستند؛ به این معنی که هر گل از آن‌ها هم اندام نر و هم اندام ماده دارد. زرشک گلی مرکب دارد که از قطعاتی سه تایی ساخته شده است و در دو ردیف به‌صورت حلقوی قرار گرفته‌اند. پرچم‌های آن نیز شش‌تایی هستند که در ۲ ردیف سه‌تایی قرار گرفته‌اند. در مورد برگه‌های درختچه زرشک باید گفت که حالتی چرم‌مانند دارند و فاقد منفذ در قسمت بالایی هستند. این برگ‌ها همچنین در بعضی واریته‌ها صاف و در بعضی دیگر دندانه‌دار هستند. بوتهٔ زرشک معمولاً خاردار است که خارهای آن از تبدیل شدن برگ‌ها تشکیل شده‌اند.
کاشت و پرورش زرشک در ایران
شرایط آب‌وهوایی مناسب برای کاشت زرشک
نهال زرشک یا به‌طور کلی درخت زرشک نیازمند یک سری شرایط و مراقبت‌های ویژه‌ای برای رشد است؛ از جمله این شرایط می‌توان به شرایط آب‌وهوایی مناسب برای کاشت زرشک اشاره کرد. زرشک می‌تواند در آب‌وهوای مرطوب یا هوای خشک رشد کند؛ اما طبق تحقیقاتی که بر روی زرشک انجام شده است، نشان داده که زرشک در آب‌وهوای خشک کویری رشدی به‌مراتب بهتر از دیگر شرایط محیطی دارد و میوهٔ بیشتری نیز می‌دهد. البته قطعاً رشد درخت زرشک علاوه بر آب‌وهوای مناسب با توجه به میزان آبیاری کافی انجام می‌شود. همچنین این گیاه برای رشد نیازمند تابش مستقیم خورشید است. تابش مستقیم در شکل، طعم و حتی مقدار زرشک تأثیر مستقیمی دارد؛ به‌طوری که وقتی یک درخت زرشک در زیر سایهٔ درخت دیگری رشد می‌کند محصول آن به‌مراتب کمتر است.
با وجود توضیحاتی که دادیم، باید دقت کنید که میزان آب‌وهوا نیز باید یک حدی داشته باشد؛ برای مثال نور آفتاب و گرمای ۳۵ درجه قطعاً یکی از شرایط آب‌وهوایی موردنیاز است. در نواحی که میزان بارش باران زیاد است، همانند دامنه‌های شمالی البرز، علی‌رغم زیاد بودن آبیاری، به‌دلیل کمبود نور خورشید محصول زرشک به‌شدت کم می‌شود. بنابراین به این نکته به‌خوبی دقت کنید که گرمای ۳۵ الی ۴۰ درجه برای رشد این گیاه بسیار مناسب خواهد بود و در صورت بیشتر بودن این دما میوه، برگ‌ها و حتی خود درخت‌ها نیز آسیب خواهند دید.
شرایط آب‌وهوایی مناسب برای کاشت زرشک
خاک مناسب برای درخت زرشک
شرایط دیگری که برای رشد خوب نهال زرشک بسیار مهم است، خاک مناسب است. طبق مشاهدات و تجربه‌های مختلف در تولید زرشک مناسب‌ترین و بهترین خاک برای رشد و نمو زرشک، خاک‌های آهکی است که دارای بافت‌های لومی و یا لومی-شنی است. همچنین باید بدانید که درخت زرشک توانایی تحمل خاک‌هایی با Ph=9 را نیز دارند. در واقع این گیاه در خاک‌های آهکی که سبک هستند، رشد بسیار خوبی دارد و نسبت به شوری آب و خاک سازگاری بالایی دارد. برای تقویت خاک می‌توان در اطراف ریشه گیاه از کودهای دامی استفاده کرد؛ از جملهٔ این کودهای دامی می‌توان به فسفات آمونیم اشاره کرد. در حقیقت مناطق کوهپایه‌ای به‌دلیل داشتن خاک سبک برای رشد و پرورش درخت زرشک بسیار مناسب هستند.
آبیاری درختچه زرشک
شرایط موردنیاز دیگر برای رشد خوب درختچه زرشک، میزان درست آبیاری است. میزان آبیاری در رشد هر گیاهی اهمیت فراوانی دارد؛ برای مثال در صورت کم بودن میزان آب، گیاه زرشک از خود مقاومت نشان خواهد داد اما در عوض اگر آبیاری درختچه زرشک به اندازهٔ کافی انجام شود، به دنبال آن حتماً میوه‌های درشت‌تر خواهید داشت. دور آبیاری مناسب برای گیاه زرشک حدود ۱۲ الی ۱۵ روزه است؛ اگرچه این دور آبیاری در برخی از باغات شهرستان بیرجند و قائن به ۲۴ روزه هم می‌رسد. همچنین در روزهای خشک کشاورزان با وجود سه نوبت آبیاری در فصل تابستان می‌توانند زرشک برداشت کنند. البته برای برداشت محصول زیاد به‌هیچ‌وجه نباید پس از مدت‌زمان ریختن گلبرگ‌ها برای مدت‌زمان حدود یک الی دو هفته پیش از برداشت از آبیاری منظم خودداری شود.
کوددهی درخت زرشک
در مورد کوددهی درخت زرشک باید بدانید که باید به دنبال استفاده از چند نوع کود یا همان کودهای دامی باشید تا میوهٔ موردنظر را به دست آورید. با وجود اینکه درخت زرشک بسیار مقاوم است و توانایی تحمل کردن انواع شرایط آب‌وهوا و خاک را دارد، اما بهتر است از بهترین کود که کمپوست است، برای آن استفاده کنید. همچنین باید برای رسیدن هرچه بهتر مواد مغذی به درخت زرشک، ریشه و حتی شاخه‌های آن از کودهایی استفاده کنید که دارای منبع نیتروژن، فسفر و پتاسیم باشند. دیگر کودهای مناسب برای درخت زرشک، اوره، اوره و گوگرد یا سولفات آمونیوم هستند. البته دقت کنید که علی‌رغم اینکه نیتروژن برای درخت زرشک بسیار مفید است، استفادهٔ بیش‌ازحد از آن حتی می‌تواند درخت زرشک را از بین ببرد.
کوددهی درخت زرشک
هرس کردن درخت زرشک
به‌طور کلی درخت زرشک نیازی به هرس کردن ندارد؛ اما با این وجود گفته می‌شود برای اینکه شکل کلی و پرچین زرشک، مرتب بودن گیاه و کاهش اندازهٔ آن حفظ شود، می‌توان از هرس یا برش استفاده کرد. شاخه‌هایی را که آسیب‌دیده هستند و باعث خراب شدن شکل گیاه می‌شوند، می‌توانید در هر زمان از سال برداشت کنید. همچنین دقت کنید که شاخه آسیب‌دیده در نقطه‌ای که شکسته شده‌اند، شاخه‌های مرده را در قسمت مبدأ و شاخه‌هایی را که ولگرد هستند، در قسمتی فراتر از شکل اصلی گیاه قرار دهید. ذکر این نکته نیز ضروری است که هرس گسترده به شکل پرچین را می‌توانید پس از گلدهی در فصل‌های بهار و تابستان انجام دهید.
فصل برداشت محصول زرشک
شاید برایتان سؤال باشد که فصل برداشت محصول زرشک دقیقاً چه زمانی انجام می‌شود؟ ادامهٔ این مقاله را مطالعه کنید تا به جواب خود برسید. در حقیقت نهال زرشک از سن ۳ الی ۴ سالگی محصول دادن خود را شروع می‌کند. همچنین گرده‌افشانی آن به کمک زنبور عسل انجام می‌شود. در واقع بهترین زمان برای برداشت زرشک زمانی است که دانه‌های آن به‌طور کامل قرمز شده باشد که این معمولاً در فصل پاییز اتفاق می‌افتد. به‌طور کلی رنگ میوه‌ها در هنگام رشد سبز، سپس قرمز و در نهایت سیاه می‌شود. آبان ماه زمان برداشت محصول زرشک است؛ البته درصورتی که باران پاییز به شما اجازه دهد می‌توانید محصول را کمی دیرتر نیز برداشت کنید؛ زیرا که میوهٔ آن شیرین‌تر و خوشمزه‌تر خواهد بود.
شیوه‌های تکثیر زرشک
به‌طور کلی تکثیر زرشک به چهار روش مختلف انجام می‌شود که هر کدام از آن‌ها اصول خاص خود را دارد. در ادامه این روش‌ها را برای شما ارائه داده‌ایم.
شیوه‌های تکثیر زرشک
روش اول تکثیر زرشک
اولین روش پاجوش طوقه‌ای است که در آن نهال زرشک از قسمت بوته‌ها به‌صورت پاجوش رشد می‌کند. هنگامی که قصد جدا کردن پاجوش‌ها را دارید، بهتر است آن‌ها را با ریشهٔ بیشتری از گیاه مادر خود تفکیک کنید.
روش دوم تکثیر زرشک
روش دیگر خوابانیدن نام دارد. هنگامی که شاخهٔ سالمی را در فصلی همانند پاییز بخوابانید، در ابتدا ریشه می‌دهد و پس از یک سال از خاک بیرون می‌آید. این ریشه‌ها متأسفانه در هنگام سرما آسیب‌پذیر هستند؛ بنابراین باید قبل از بیرون آمدن جوانه از زمین چاله‌هایی با اندازه‌های ۵۰ × ۵۰ × ۵۰ سانتی‌متر فراهم کنید یا اینکه جوانه‌ها را با کمک پلاستیک بپوشانید.
روش سوم تکثیر زرشک
روش سوم قلمه نامیده می‌شود که بهترین زمان برای این روش اسفندماه است. در این ماه ریشه‌ها بهتر می‌توانند به ثمر بنشینند و با کیفیت بیشتری رشد کنند. پس از مدت‌زمان حدود ۱ الی ۲ سال پس از قلمه می‌توانید آن‌ها را بکارید.
روش چهارم تکثیر زرشک
روش آخر بذر است که برای زیاد شدن زرشک می‌توانید از آن استفاده کنید. در ابتدا باید بذر را به مدت دو ماه در مکانی با گرمای ۶ درجه بالاتر از صفر قرار دهید و پس از گذشت مدتی آن‌ها را در خاک قرار دهید.
